Sciencefictionromans van de Russische broers Arkadi en Boris Stroegatski zijn meer dan eens verfilmd. Het bekendst is Stalker uit 1979 van Andrej Tarkovski, gebaseerd op de roman The Roadside Picnic (1971). De roman Hard To Be A God (1964) vormde zelfs twee keer de basis voor een film: de Duits/Russische coproductie Es Ist Nicht Leicht Ein Gott Zu Sein (Peter Fleischmann, 1989) en het recente Hard To Be A God (Aleksey German, 2013). Die laatste film draait vanaf 6 augustus in de Nederlandse bioscopen. Een mooie aanleiding om beide versies naast elkaar te leggen.
De Russische regisseur Aleksey German (1938-2013) had veertig jaar geleden al de ambitie om Hard To Be A God te vertalen naar het witte doek. Hij begon pas in de herfst van 2000 met de eerste opnamen die verspreid over een kleine zes jaar plaatsvonden in Tsjechië. Daarna volgde een langdurige postproductie. German heeft de eindmontage nooit gezien, want hij overleed voordat de film in 2013 buiten competitie in première ging tijdens het International Rome Film Festival.
Hard To Be A God speelt zich af op een planeet die heel erg lijkt op Aarde, maar waar de bewoners nog steeds in de Middeleeuwen leven. Elke kans op een renaissance wordt door heerser Don Reba onmogelijk gemaakt. Hij laat kunst en cultuur systematisch vernietigen. De universiteiten van de stad Arkanar zijn gesloopt en uitvinders, dichters, kunstenaars en ambachtslieden worden vervolgd. Sommigen zoeken bescherming in het veiligere Irukan waar zich ook gevluchte slaven van een tinmijn ophouden. Achterblijvers zijn hun leven niet zeker. Het eerste slachtoffer dat we zien, wordt buiten beeld ondersteboven in de beerput gestopt. Zijn gedichten worden verbrand. Alle kleur is van de planeet verdwenen. De film is in zwart-wit. Grijstinten overheersen.
Wat in Arkanar overblijft, is een combinatie van modder, stront, snot, urine en bloed, door elkaar gemengd dankzij korte maar hevige regenbuien. Hardnekkig mist ontneemt het zicht op een horizon. Don Rumata (Gali Abaydulov) is een wetenschapper van de planeet Aarde die onder een valse identiteit al enige tijd de Middeleeuwse planeet bestudeert. We zien hem een kleine drie uur lang door de bewoonde stadsruïnes dwalen en kijken mee via een camera die hij op onzichtbare wijze bij zich draagt. De camera verklaart waarom veel van de passanten ons recht in de ogen aankijken. De planeetbewoners hebben dezelfde verweerde, wrede en domme koppen als figuren in het schilderij Kruisdraging van Jheronimus Bosch.
Don Rumata heeft een belangrijke positie op de planeet verworven en wordt zelfs door notabelen serieus genomen. Toch kan hij maar moeilijk aan het primitieve leven wennen. Het geweld dat hij tegenkomt achtervolgt hem tot in zijn dromen. Zijn opdrachtgevers op Aarde hebben hem verboden in te grijpen. Doden is helemaal uit den boze. Hij redt zelfs ongedierte dat in zijn drinkbeker slachtoffer dreigt te worden van de verdrinkingsdood. Toch voelt hij een groeiende behoefte om de planeet van de tiran Don Reba te bevrijden. Hij krijgt geen gelegenheid zijn moordgedachten verder vorm te geven want een leger geloofsfanaten nadert de stad.
In een film die gaat over het gebrek aan culturele ontwikkeling heeft het verhaal ook geen ontwikkeling. De weg die de protagonist aflegt is een cirkelbeweging waarbij hij in lange, onafgebroken takes telkens uitkomt bij nieuwe excessen. Alles wordt op een claustrofobische manier van zeer dichtbij gefilmd. Geen detail blijft de kijker bespaard. Je kunt de stank bijna ruiken. Hard To Be A God laat zich ondergaan als een fascinerende uitputtingsslag. Wie het verhaal wil volgen, moet goed op de dialogen letten.
Aleksey Germans film gaat over een wereld die nooit zal veranderen en die heel erg op de onze lijkt. Ondanks wetenschap en kunst blijft de mens een barbaar. De film is onder meer een reactie op het vroege Sovjetregime en het huidige beleid van Poetin. Nederlandse kijkers mogen parallellen trekken tussen het regime in Arkanar en kunsthaters en erfgoedvernietigers zoals Halbe Zijlstra. Es Ist Nicht Leicht Ein Gott Zu Sein, de eerdere verfilming uit 1989 van de Duitse regisseur Peter Fleischmann roept vergelijkingen op met journaalbeelden op die nog actueler zijn.
Fleischmann toont de buitenaardse planeet in zijn film wel in kleur. In plaats van de plot uitsluitend te vertellen via voice-over en dialogen, zoals German doet, brengt de Duitse regisseur de complexe plot zoveel mogelijk in beeld. Zijn nobelman Rumata (de Poolse acteur Edward Zentara) is een held in een vermomming. Vanwege zijn lange pruik en vechttenue lijkt hij op Christopher Lambert in Highlander (Russell Mulcahy, 1986). Es Ist Nicht Leicht Ein Gott Zu Sein heeft actiescènes, zwaardgevechten, strijd op het slachtveld en een ruimteschip. Don Rumata arriveert per helikopter. Fleischmanns film ziet er meer uit als sciencefiction dan de Russische film. Vanaf het Aardse ruimteschip dat om de onderontwikkelde planeet cirkelt, kijken mensen via verschillende camera’s mee om te observeren hoe het de protagonist vergaat. Ze zien hoe hij steeds meer moeite heeft zich passief op te stellen bij al het geweld waarmee hij wordt geconfronteerd.
Es Ist Nicht Leicht Ein Gott Zu Sein ziet er gedateerd uit. De trucages zijn nogal krakkemikkig voor een film uit 1989. De film is inhoudelijk wel net zo interessant als de recente Russische verfilming. Dat komt niet in het minst door de scenariobijdragen van Jean-Claude Carrière, de vaste scenarist van regisseur Luis Buñuel in diens latere periode. Carrière weet een goede balans aan te brengen tussen actiescènes en filosofische bespiegelingen over de gewelddadige aard van de mens. Hij had tijdens het schrijven niet kunnen vermoeden dat het woestijnlandschap waar zijn film zich in afspeelt tegenwoordig onvermijdelijk direct associaties oproept met de barbarij onder islamitische vlag door het zogenaamde IS. Het bronmateriaal is akelige actueel. Wat dat betreft hadden de broers Arkadi en Boris Stroegatski een vooruitziende blik.
Hard To Be A God 9/10 | Es Ist Nicht Leicht Ein Gott Zu Sein 7/10
Hard To Be A God draait vanaf 6 augustus in de Nederlandse bioscopen. Es Ist Nicht Leicht Ein Gott Zu Sein is onder meer via YouTube te bekijken.