Kijken naar een film is een vorm van tijdreizen. Die ervaring is extra sterk wanneer een film de kijker verplaatst naar het verleden van de eigen woonplaats. Amsterdam anno 1967 vormt het decor van psychologisch drama Paranoia. Personages lopen of fietsen over vertrouwde paden en langs bekende monumenten. Een belangrijk deel van het verhaal speelt zich af op een locatie die van de aardbodem is verdwenen.

Arnold Cleever (Kees van Eyk) kijkt in de etalage van een muziekwinkel aan de Utrechtsestraat en loopt naar binnen. Het is druk in Concerto. Meerdere platen worden tegelijkertijd afgespeeld. Die muzikale kakofonie is nog steeds kenmerkend voor de winkel. Arnold zoekt een single uit en zet in de luistercabine de naald op het vinyl. Er klinken oorlogsgeluiden op de soundtrack.

Het hoofdpersonage in Paranoia is geobsedeerd door de Tweede Wereldoorlog. Hij heeft die tijd als kluizenaar doorgemaakt nadat hij als soldaat te laat aan het front arriveerde om Nederland te verdedigen tegen de Duitsers. Wanneer hij drie jaar na de oorlog een krantenartikel leest over een oorlogsmisdadiger, denkt hij dat het bericht over hem gaat. De man sluit zich op in de nok van een oud grachtenpand en begint daar onder het oog van zijn vriendin Anna (Pamela Koevoets) steeds verder door te draaien.

Paranoia van Adriaan Ditvoorst is gebaseerd op de gelijknamige novelle van W.F. Hermans uit 1953. De film speelt zich af in 1948 toen er nog helemaal geen Concerto was. Wat we zien is het Amsterdam uit 1967 ten tijde van Provo en Nederbeat. Tijdens de openingstitels rijdt een trein richting de Hembrug over het Noordzeekanaal, de plek waar sinds 1983 de Hemtunnel naar Zaandam is. In de rest van de film blijft de camera in het centrum van de stad. Anna fietst regelmatig door Amsterdam, bij het monument in het Sarphatipark, over de Blauwbrug, langs posters van Jago Shawls en langs de witte huisjes in het achterste deel van Artis, waar je in indertijd blijkbaar vrijelijk kon fietsen richting de Muiderpoort.

De eerste van drie locaties die ik wil uitlichten, is het café aan het Rapenburgerplein. De Druif een van de oudste cafés van Amsterdam, gehuisvest in een pand dat in 1585 dienst deed als aanmonstercafé voor zeelui van de VOC. Anna zit naast de jukebox naar een liedje te luisteren wanneer plotseling een Provo binnenstapt. Als de jongeman na enkele seconden weer naar buiten gaat, wordt hij direct door een auto geschept. We zien zijn lichaam op straat liggen, onder meer getoond vanuit Anna’s gezichtspunt. Achter de tralies van de voordeur is verderop het Zeemagazijn te herkennen waar sinds 1973 het Scheepvaartmuseum is gevestigd. Het fragment in en rondom De Druif is te vinden op YouTube.

Het adres waar Anna haar vader (Ton Vos) ophaalt heb ik niet kunnen traceren. Het zal niet ver zijn van de onderdoorgang bij de kruising van Weesperstraat en Nieuwe Kerkstraat. Dochter en vader nemen op die plek afscheid van elkaar. Vader pakt de fiets en rijdt weg naar links. Zo te zien zijn er op de Weesperstraat nog geen fietspaden en is er lang niet zoveel verkeer als tegenwoordig het geval is. Anna gaat terug de Nieuwe Kerkstraat in. Aan het eind van de straat is in de verte het Laboratorium voor Biochemie van de UVA te zien op de plek waar nu de Amsterdam Business School staat.

De belangrijkste locatie in Paranoia is het huis waar Arnold Cleever een kamer huurt. Het vervallen ogende grachtenpand staat symbool voor de op instorten staande psychische gesteldheid van het hoofdpersonage.

De nok waar Arnold verblijft is net zo rommelig als de gedachten in zijn hoofd. Hij heeft de zolderkamer zo grondig afgesloten, dat hij er soms zelf met moeite in kan. Iedereen die het pand betreedt is in zijn ogen een potentieel gevaar. Hij wantrouwt de huiseigenaar, die om achterstallige huur komt vragen, net zoveel als de andere huurder (Rudolf Lucieer). Uiteindelijk richt zijn paranoia zich ook op Anna.

Het grachtenpand van Arnold kijkt rechts uit op de Munttoren. Het uitzicht links biedt zicht op de Blauwbrug met verderop de Magere Brug en Koninklijk Theater Carré. Aan de overkant van de Amstel rijdt een tram naar het Centraal Station, een route die later is verlegt via het Rembrandtplein. Dit uitzicht bestaat niet meer, want het pand bestaat niet meer. Het gebouw aan de Amstel stamt uit 1880 en maakte deel uit van het in de zestiende eeuw aangeplempte schiereiland Vlooienburg.

De bekendste bewoner op dit adres was Louis Lamm (1871-1943). Deze Joodse boekenhandelaar ontvluchtte in 1933 Duitsland en vestigde zijn in Judaïca gespecialiseerde antiquariaat en bibliotheek in Amsterdam. Tijdens de Duitse bezetting werd Lamm opgepakt en via Kamp Westerbork naar Auschwitz gedeporteerd, waar hij op 19 november 1943 met zijn dochter Ruth Fanny werd vermoord. Amstel 3-7 werd samen met vele andere panden gesloopt om in 1981 plaats te maken voor de Stopera. Op de plek van het verdwenen pand werden op 17 december 2021 de 999e en 1000e Stolpersteine geplaatst ter nagedachtenis aan vader en dochter Lamm.