Dunkirk is een heldenepos over soldaten die in 1940 proberen te ontsnappen aan de oprukkende vijand bij Duinkerken. Regisseur Christopher Nolan kiest niet voor bloederige taferelen zoals in Spielbergs Saving Private Ryan (1998), maar voor suspense, onder meer door ingenieus te monteren tussen drie verschillende verhaallijnen. Het is een van de manieren om de desoriëntatie van de angstige soldaten over te brengen op het publiek.

Christopher Nolan speelt graag een spel met tijd. Zijn debuutfilm Following (1998) is non-lineair en zijn doorbraak Memento (2000) wordt achterstevoren verteld. Detective Will Dormer (Al Pacino) is in Insomnia (2002) zijn gevoel voor tijd kwijt omdat hij voor een onderzoek verblijft in een noordelijk gelegen stadje waar de zon niet onder gaat. Nolans fascinatie voor tijd krijgt in Interstellar (2014) kosmische proporties. Een zwart gat zorgt ervoor dat de ruimtereis niet voor iedereen dezelfde tijdsduur heeft. Astronaut Cooper (Matthew McConaughey) bevindt zich in de climax in een ruimte waar voorbije gebeurtenissen uit het leven als verdiepingen in een flat op elkaar gestapeld liggen waardoor het lijkt alsof alles tegelijkertijd plaatsvindt.

Een van de meest complexe manipulaties van tijd vindt plaats tijdens de droom binnen de droom binnen de droom in een van de actiescènes in Inception (2010). Nolan monteert heen en weer tussen dromen die zich in verschillende tijdsdimensies afspelen. De montage in Dunkirk is een uitgebreide variant op het genoemde voorbeeld uit Inception, maar dan geplaatst binnen een historisch verhaal over de reddingsactie Operation Dynamo in mei en juni 1940 in Duinkerken toen Britse soldaten door Duitse troepen werden omsingeld.

In Dunkirk worden de drie tijdlijnen vroeg in de film duidelijk aangekondigd. De actie op het strand en de havendam van Duinkerken neemt een week in beslag, de avonturen op zee in en rondom het bootje van Mr. Dawson (Mark Rylance) duren een dag en de luchtgevechten een uur. De gebeurtenissen op het strand zien we door de ogen van de jonge soldaat Tommy (Fionn Whitehead). De luchtgevechten beleven we vanuit het perspectief van piloot Farrier (Tom Hardy). De verschillen in tijd vallen in het eerste gedeelte van de film niet op omdat wat we via de parallelle montage te zien krijgen tegelijkertijd lijkt plaats te vinden. Het is op het eerste oog meer de fysieke afstand dan tijd die door middel van montage wordt overbrugd. Ditmaal is er geen slow motion om de verschillen zichtbaar te maken zoals dat in Inception het geval is.

Pas later in Dunkirk blijkt dat alle activiteiten op het strand trager verlopen dan op het water en in de lucht, want aan land is de avond gevallen terwijl de andere twee gebeurtenissen nog steeds bij daglicht plaatsvinden. Het eerste personage dat we zowel ’s avonds tegenkomen als op het bootje van Dawson is de soldaat die gespeeld wordt door Cillian Murphy (in de rolverdeling vermeld als Shivering Soldier). De soldaat wordt opgepikt vanaf een ondersteboven drijvende boot die door een Duitse torpedo tot zinken is gebracht. De man lijdt aan shellshock en is daardoor angstig en verward. De kijker zal ook even in verwarring worden gebracht wanneer de soldaat in twee tijdlijnen te zien is en dat is natuurlijk precies de bedoeling van Nolan.

De regisseur gebruikt de door elkaar lopende tijdlijnen om ons zoveel mogelijk te laten ervaren hoe soldaten zich onder extreme omstandigheden voelen. Een soldaat in actie heeft geen notie meer van tijd. Een gevecht van een uur tussen vliegtuigen kan in de beleving veel langer duren vanwege de intensiteit van de situatie. Naarmate de drie tijdlijnen elkaar naderen verspringt de film steeds sneller tussen de gebeurtenissen en moet de kijker zich vaker heroriënteren. Wat we eerder hebben gezien moet later in een geheel ander licht geplaatst worden. Wat eerst leek op iemand die zwaaide blijkt in een latere scène iemand die dreigt te verdrinken.

I did not feel comfortable approaching Dunkirk as a war film, vertelt Nolan in een interview met Sight & Sound (augustus 2017, p. 25). To me, the element of it that was most fascinating and distinctive was the race against time. De race tegen de klok zorgt voor constante suspense. De volle soundtrack, met dreunende explosies, brommende motoren, piepend staal en de alomtegenwoordige score van Hans Zimmer, doet daar nog een flinke schep bovenop. Net als de soldaten krijgt de kijker nauwelijks gelegenheid om op adem te komen. Dunkirk is wat dat betreft een fysieke ervaring.

8/10

Update 25 juli 2017: vandaag ontdekte ik op de site van Little White Lies onderstaand video-essay over Christopher Nolans obsessie met tijd.