Gisteren was er in EYE een speciale vertoning van Het Universum van Jaap Pieters, de documentaire die Barbara den Uyl maakte over het werk van 8mm-filmer Jaap Pieters. De film werd voorafgegaan door zes korte filmpjes van Pieters en een kort optreden van drummer Han Bennink. Het was fijn om in het digitale tijdperk weer eens naar films te kijken waarbij een ratelende projector achter in de zaal was te horen.

Tijdens het wekelijkse EYE On Art is het blijkbaar de gewoonte om bij de presentatie en de interviews Engels als voertaal te gebruiken. Dat was een sympathiek gebaar richting de paar buitenlandse studenten die gisteren toevallig aanwezig waren, maar hinderlijk voor de vrienden, familie, kennissen en andere Nederlandse bezoekers. Zij hoorden regisseur Barbara den Uyl veel moeite doen om op de juiste woorden te komen. Han Bennink was lekker eigenwijs en antwoordde na zijn performance gewoon in het Nederlands. Jaap Pieters is het gewend om voor een internationaal publiek te spreken, want hij reist regelmatig gewapend met een plastic tas vol filmspoelen de wereld rond voor het vertonen en toelichten van zijn werk.

Han Bennink op de vloer van Cinema 2 in EYE

Het universum van Jaap Pieters is een huis vol spullen. De fotograaf en filmmaker raapt de sporen op die hij in zijn leven heeft achtergelaten, maakt er een doolhof aan stapels van in zijn woning en probeert op die manier de tijd stil te zetten. Waar anderen rommel zien, ziet hij schoonheid. Pieters voelt zich aangetrokken tot de marges van het bestaan en is bekend geworden vanwege zijn geluidloze 8mm-films over de verwarde daklozen die op de straten rondom zijn woning in De Pijp zwierven. Klassiekers als De Blikjesman zijn tien jaar geleden voor het nageslacht bewaard en overgezet op 35mm. De filmpjes zijn te zien in filmhuizen en galeries, maar ook in popzalen. De eerste keer dat ik werk van Jaap Pieters zag was ruim 15 jaar geleden tijdens een concert van de Amsterdamse band Sal in Paradiso. Ik zat meer naar de films te kijken dan naar de muziek te luisteren.

Nadat mensen vroegen om nog meer filmpjes over die grappige zwervers, veranderde Pieters drastisch van onderwerp en richtte hij de camera vooral op objecten. Voorafgaand aan de documentaire vertoonde hij gisteren onder meer filmpjes waarin een graafmachine als een spelend kind door Friese grond wroet en sneeuw smelt vanaf een dak ergens in Parijs. Het meest prikkelende filmpje was een statisch shot van Queen St. W. (2011) met de skyline van Toronto die door een raam wordt weerspiegeld en op zijn kop is gezet. Het duurde even voordat we onder dit beeld mensen over straat zagen lopen en de lagen zichtbaar werden waaruit de film was opgebouwd. Het was een film als een bewegend abstract schilderij.

Queen St. W. (2011)

De zwijgende filmpjes van Jaap Pieters hebben over het algemeen precies de lengte van een enkel 8mm-rolletje. Een van de stijlkenmerken van Pieters is de langzame uitzoom waarbij een detail geleidelijk meer context krijgt en daarmee extra betekenis. Een bekend voorbeeld daarvan uit zijn oeuvre is Clear Views met de werkster die een buitenraam aan het lappen is. Pas als de camera begint uit te zoomen zien we op welke verdieping ze haar werk met gevaar voor eigen leven doet. Eén misstap en ze maakt een dodelijke val. In de documentaire van Barbara den Uyl komt ook een voorbeeld voorbij waarin we een kleedje zien wapperen. Na de uitzoom blijkt dat het kleedje slechts op de tafel wordt gehouden door een bloempot die elk moment door de harde wind omver geblazen kan worden.

Jaap Pieters en Barbara den Uyl

De filmmaker gebruikt dezelfde techniek ook bij zijn nieuwe serie portretten van oude mannen die een belangrijke rol in zijn leven hebben gespeeld. In de documentaire zien we hem in actie bij zijn oom en inspirator H.H. ter Balkt, de dichter die maart dit jaar is overleden. Pieters krijgt zelf bezoek van zijn goede vriendin Ruth met wie hij samen enige orde in de keuken probeert te scheppen. Verder is de filmmaker zelf aan het woord. Hij vertelt heel openhartig over zijn obsessies, zijn passie voor muziek, over de invloed van zijn ouders en hoe hij het syndroom van Asperger een plaats heeft gegeven in zijn leven. Het Universum van Jaap Pieters is niet de eerste documentaire over deze unieke cineast (Fred Pelon ging Babara den Uyl in 2005 voor), maar wel een prima introductie op zijn leven en werk.