De cover van Verraad, Verleiding en Verzoening, een still uit Marie Antoinette (Sofia Coppola, 2006) met een luie Kirsten Dunst, omringd door roze taartjes, heeft het effect van een doos bonbons: je wilt het boek meteen openslaan om alle zoetigheid tot je te nemen. Dat voedsel, zowel in zoete als hartige vorm, een rol speelt in vrijwel alle speelfilms, lijkt zo vanzelfsprekend, dat het eigenlijk verbaast dat pas dit jaar een boek over dit onderwerp in het Nederlandse taalgebied verschijnt. Auteurs Fresco en Westerik plaatsen voedsel in filmhistorisch perspectief aan de hand van zeer diverse titels, dwars door de filmgeschiedenis heen en verspreid over de aardbol, van Mildred Pierce tot Tokyo Sonata, van Hollywood tot Senegal. Hun inleidende korte geschiedenis van voedsel en eten in speelfilms begint bij het prille begin: de baby die gevoerd wordt in Le Repas De Bébé van de gebroeders Lumière uit 1895. In hoofdstuk 3 analyseren de auteurs aan de hand van vele voorbeelden de betekenis van al die voedsel- en eetscènes in de wereldcinema, waarbij ze verder kijken dan films waarbij voedsel en eten de centrale thema’s zijn.

Een eetscène kan een middel zijn om mensen met elkaar te laten communiceren, want ‘bij maaltijden kijken mensen naar elkaar en reageren ze op elkaar’ (aldus een citaat van regisseur Louis Malle). Koken zorgt voor een rustpunt, een maaltijd brengt mensen bij elkaar en een uitgebreid diner sterkt familiebanden (of zet die juist op scherp, zoals in Festen). Na het lezen van Verraad, Verleiding en Verzoening kun je geen film meer zien zonder te letten op de bijdrage van voedsel aan personages en plot, zelfs in zogenaamde genrefilms, ook al worden die in het boek naar de marge verwezen. ‘Horror- en sciencefictionfilms zijn veelal voedselloze films,’ stellen de auteurs op pagina 44. Met hun analyse in het achterhoofd merk ik met terugwerkende kracht dat eten en voedsel wel degelijk een belangrijkere rol spelen in met name sciencefictionfilms.

De rol van eten in sciencefictionfilms
Wat eten we in de toekomst en hoe eten we in de toekomst? Verraad, Verleiding en Verzoening noemt Soylent Green (Richard Fleischer, 1973) terecht als een voorbeeld van een sciencefictionfilm waarin productie van voedsel op een overbevolkte aarde zowel de achtergrond voor het verhaal vormt als onderdeel van een verrassende plotwending. De intimiteit van het gezamenlijk koken lijkt in de toekomst voorbij, als we Back To The Future II (Robert Zemeckis, 1989) mogen geloven. Voor het voeden van het gezin is dankzij de moderne technieken koken overbodig geworden. De toekomstige vrouw van Michael J. Fox heeft slechts een gedroogde en gekrompen prefab pizza en een futuristische magnetron nodig om een smakelijk stomende pizza te kunnen serveren. Ze hoeft niet eens op een knopje te drukken. Aan tafel besteedt geen van de gezinsleden echt aandacht aan wat ze naar binnen werken, afgeleid als ze zijn door binnenkomende telefoontjes.

Invasion Of The Body Snatchers

De meeste sciencefictionfilms waarin de gezamenlijke maaltijd nog een vanzelfsprekendheid is, spelen zich af in een door ruimtewezens beïnvloede tegenwoordige aardse tijd. Zoals in het San Francisco van 1978 in Invasion Of The Body Snatchers (de remake van Philip Kaufman). Voordat de invasie uit de titel goed en wel losbarst hebben de onwetende Donald Sutherland en Brooke Adams nog even tijd voor een knus vegetarisch hapje in de tuin, bereid door Sutherland. Zijn beroep in de film is voedsel- en warencontroleur. Hij wordt geïntroduceerd tijdens een controle in een restaurant waar hij met een nerveuze chef-kok een felle discussie heeft over de rattenkeutel in de kalfshersenen in rode wijn. Sutherland is wat minder zeker van zijn zaak als hij op verzoek van Adams in zijn laboratorium een geheimzinnig, onaards plantje onderzoekt.

Een andere eetscène in vertrouwde setting speelt zich af in Close Encounters Of The Third Kind (Steven Spielberg, 1977). Na een close encounter of the first kind is Richard Dreyfuss geobsedeerd door een hardnekkig visioen van een bergachtig voorwerp. Hij probeert dat beeld letterlijk vorm te geven, onder meer tijdens een emotioneel avondeten met zijn vrouw en kinderen. Ze kijken verdrietig en angstig toe hoe maniakaal fanatiek Dreyfuss met de aardappelpuree aan het boetseren is. Het is overduidelijk dat hij de greep op de dagelijkse realiteit heeft verloren. Het zal zijn laatste avondmaal in gezinsverband zijn.

Voor een gezellig hapje eten is in sciencefictionfilms eigenlijk nooit tijd. Als er toch ruimte voor is vrijgemaakt in het scenario zijn het meteen de enige normale momenten in de film. Neem een vroeg eetmoment in Star Wars (George Lucas, 1977). Net als Dreyfuss in Close Encounters beleeft Mark Hamill in de rol van Luke Skywalker zijn laatste conventionele familiemoment tijdens een maaltijd thuis bij zijn pleegouders. Het gezamenlijke diner geeft hem een broodnodig familiegevoel en het gesprek gaat ook over overleden en verloren gewaande familieleden. Na de gewelddadige dood van zijn pleegouders tijdens zijn afwezigheid, en via lasergevechten en interplanetaire oorlogen, komt Luke achter zijn ware familiebanden. Het zo vertrouwde, intieme eetmoment krijgt hij echter nooit meer terug.

Blade Runner

De toekomstige wereld is te gehaast om rustig te kunnen proeven wat je eet. Daar weet Harrison Ford alles van. Zijn appartement is in Blade Runner (Ridley Scott, 1982) te donker en zijn keuken te ongezellig om thuis een kookmoment in te lassen. De eenzame cyborgjager eet voornamelijk buitenshuis, wat geen probleem is – het centrum van de door industrierook verduisterde Los Angeles anno 2019 is bezaaid met voornamelijk Oosterse eettentjes. Ford heeft daar veelal vluchtige gesprekken wanneer hij een snelle snack naar binnen schrokt. Bezoek aan eettentjes is voor hem een middel om aan informatie te komen, aangezien iedereen in de stad zich bedient van een snelle snack, je altijd wel een collega of informant tegenkomt en de standhouder goed op de hoogte is van zijn clientèle.

Van de sociale rol van eten is het minst sprake tijdens interstellaire reizen. De astronaut heeft zijn gezin achtergelaten om geld te verdienen met werk op verre planeten. Met een beetje geluk heeft hij of zij een prettige maaltijd met de collega’s, zoals in Alien (Ridley Scott, 1979). Ook hier is de eetscène weer het meest gewone moment in een voor de kijker verder ongewone context. Sigourney Weaver en de overige bemanningsleden van vrachtschip Nostromo hebben de onverwachte expeditie op een geheimzinnige planeet afgerond en vieren het feit dat collega John Hurt geen last meer heeft van de buitenaardse parasiet die zich op zijn gezicht en om zijn hals had bevestigd. De ruimtereizigers eten zoals boorplatformmedewerkers met elkaar eten, aan een rommelige ronde eettafel en nog een beetje vuil van het werk, maar in goede stemming en grapjes makend onder elkaar. Er lijkt niets aan de hand, totdat Hurt zich opeens helemaal niet lekker voelt en de legendarische sleutelscène van Alien tot een bloederige conclusie komt. De klassieke scène uit Alien is een eetscène.

Eten in de ruimte is de een van de weinige manieren om het gevoel te hebben thuis te zijn. Net zoals sommigen onder ons thuis met een bord op schoot voor de buis zitten, eten de twee astronauten in 2001: A Space Odyssey (Stanley Kubrick, 1968) hun ruimtevoedsel terwijl ze naar een televisiescherm kijken. Als ik me niet vergis (maar ik heb de scène nog niet teruggezien) zit Sam Rockwell in Moon (Duncan Jones, 2009) te eten terwijl hij kijkt naar de videoboodschappen van het thuisfront. Zo heeft hij het idee aan tafel te zitten tegenover zijn geliefde.

Silent Running

En wat eten die astronauten dan? De onsmakelijk ogende prakjes van de astronauten in 2001 hebben de kleuren van Italiaans ijs. Echt vers kan het niet meer zijn, tenzij de groente op het ruimteschip zelf wordt gekweekt, zoals in Silent Running (Douglas Trumbull, 1972). Botanist Freeman Lowell (Bruce Dern) heeft zich op het ruimtevrachtschip Valley Forge ontfermd over de groenvoorziening, goed voor zuurstof en geschikt voor het bereiden van een gezonde maaltijd. Lowell doet dan ook dienst als kok. Als de tuin in gevaar komt, loopt zijn missie gevaar. De botanist wordt gedwongen zijn tuin te verdedigen, als enige mens, slechts geholpen door een paar robots. Ook in Sunshine (Danny Boyle, 2007) bepaalt de vernietiging van de tuin in het ruimteschip definitief het lot van astronauten op hun missie naar de zon.

De genoemde voorbeelden van de betekenis van voedsel en eten in sciencefictionfilms tonen aan dat de verfrissende invalshoek van Verraad, Verleiding en Verzoening op vrijwel alle genres van toepassing is. Het enige nadeel van het boek is dat je nooit meer een film kunt zien zonder aan eten te denken. Films maken hongerig.