Andrzej Zulawski in de jaren zeventig: The Third Part Of The Night, The Devil & On The Silver Globe

Facebooktwitterpinterestlinkedin

The-Third-Part-of-the-Night

Religieuze symboliek, en met name de iconografie uit het katholicisme, is populair bij grote surrealistische filmmakers, van Luis Buñuel tot en met Alejandro Jodorowsky (El Topo) en Fernando Arrabal (Viva La Muerte). Ook het werk van de Poolse cineast Andrzej Zulawski (Lwow, 1940) is vergeven van de Bijbelse verwijzingen.

Zulawski’s speelfilmdebuut The Third Part Of The Night (Poolse titel: Trzecia Czesc Nocy) uit 1971 opent met een passage uit Openbaringen, voorgelezen door Helena (Malgorzata Braunek). Ze legt de Bijbel naast zich neer en trekt zwarte rouwkleren aan, alsof ze weet dat de vier ruiters van de Apocalyps, in de vorm van Duitse soldaten te paard, gereed staan voor de bestorming van haar landhuis. In het bos nabij het huis wandelt haar echtgenoot Michal (Leszek Teleszynski) met zijn zoontje en zijn vader. Het jochie rent plots weg en is getuige van de dood van zijn moeder, waarna hij zelf wordt vermoord. Michal arriveert te laat om te kunnen redden.

Na het drama heeft hij niets meer te verliezen in het leven en sluit hij zich aan bij het verzet. Al bij zijn eerste opdracht gaat het mis. Zijn compagnon wordt neergeschoten en stort hevig bloedend van een eerste verdieping. Michal zelf wordt in de schouder geraakt door een schot uit een pistool van de Gestapo. Hij vlucht en rent een trappenhuis in. Daar wordt een onschuldige man dodelijk getroffen die toevallig dezelfde lange jas en hoed draagt als Michal. Marta, de zwangere vrouw van het slachtoffer (een dubbelrol voor Malgorzata Braunek), rent jammerend op haar gewonde man af. De Duitsers slepen haar mee terug naar haar woning. Michal kruipt uit zijn schuilplaats vandaan en klopt bij Marta aan, precies op het moment dat de vliezen bij de vrouw breken. De man helpt haar in de woonkamer bij de bevalling.

Het valt Michal op hoe sterk Marta lijkt op zijn overleden vrouw Helena. Hij raakt zijn gevoel voor tijd kwijt, wat wordt verhevigd wanneer Marta en kind worden verzorgd in het klooster van zijn zus, in exact dezelfde ruimte waar hij met zijn vrouw en kind ooit eerder heeft geschuild. Michal raakt ervan overtuigd dat hij van God een tweede kans heeft gekregen zijn vrouw en kind uit handen van de Duitsers te redden.

In de verwarde wereld rondom Michal loopt de tijd niet synchroon, zijn de doden weer opgestaan in de vorm van dubbelgangers en lopen locaties onlogisch in elkaar over. Net als in Jacob’s Ladder (Adrian Lyne, 1990) beheersen demonen het straatbeeld, ditmaal in de vorm van de nazi’s en op microniveau in de vorm van luizen die in het ziekenhuis het bloed uit Michals been zuigen voor het verkrijgen van een vaccin tegen tyfus. Net als in Don’t Look Now (Nicolas Roeg, 1973) dwaalt de geest van een overleden kind tussen schaduwrijke stegen.

The Devil

The Devil

The Third Part Of The Night bevat op sommige momenten de hectische stijl waarmee de regisseur lustig voortging in volgende films. Wanneer de paarden het landhuis bestormen en later, tijdens Michals vlucht door de straten en stegen van de stad, wordt de actie gevolgd door een opgewonden camera in de handen van de mee rennende operateur. Deze filmstijl is vrijwel constant in gebruik in Zulawski’s tweede speelfilm The Devil (Diabel) uit 1972. De kijker wordt bijna misselijk van de rusteloosheid van het hoofdpersonage Jacub (Leszek Teleszynski), een gearresteerde verzetsstrijder. The Devil speelt zich af in het Polen van 1793, ten tijde van Pruisische invasie. Jacub wordt door een geheimzinnig naamloos personage bevrijd uit martelkelders van een gevangenis c.q. gekkenhuis. De redder profiteert van de chaos in en rondom de gevangenis die op hetzelfde moment door een leger wordt bestormd. Om onduidelijke redenen neemt de redder ook een van de nonnen mee op zijn paard. Terug thuis ziet Jacub dat zowel zijn familie als zijn dorp misbruik hebben gemaakt van zijn afwezigheid.

Terwijl Jacub voor zijn idealen en principes te strijde ging en in het gevang heeft moeten lijden, werd zijn verloofde geconfisqueerd en bezwangerd door een plaatselijke notabele en voormalige collega-rebel. Jacub arriveert tijdens de huwelijksvoltrekking. Het huis van zijn ouders is grotendeels verwoest. Moeder is de hoerenmadam geworden in het plaatselijke bordeel, zijn zus is doorgedraaid en vader heeft zich vanwege de schande door zijn hoofd geschoten. De fundamenten zijn volledig onder Jacubs voeten weggevallen. Genoeg redenen voor hem om door te draaien en aan het moorden te slaan, aangemoedigd door zijn duivelse redder en met de verbouwereerde non als getuige.

Van de drie hier besproken films is The Devil de meest nihilistische. Het leven in de letterlijk steeds kouder wordende wereld is een groot onoplosbaar conflict en voor Jacub een aaneenschakeling van worstelingen. Geen enkele confrontatie is zonder gevecht. De camera volgt de moordenaar als een koortsachtig registrerend reportageteam en legt ijskoud elke messteek en elke wurging vast. Ook schijnbaar onschuldigen worden niet gespaard, zoals de Hamlet en Ophelia van het door de bossen rondtrekkende theatergezelschap moeten ondervinden.

In navolging van de cameravoering is ook het acteren extatisch. Gedreven door extreem hoge bloeddruk gaat menige acteur theatraal stuiptrekkend tegen de grond. Al halverwege de film plakken de vingers van de ongewassen Jacub van bloed en modder. Ben ik zo ziek of is de wereld werkelijk zo slecht? vraagt de man zich af, uitgeput leunend tegen een eeuwenoude boom, vlak voordat zijn duivelse handlanger zijn ware intenties onthult. The Devil is Zulawski op zijn extreemst en daarom de minst geschikte film als kennismaking met zijn oeuvre. Voor niet-ingewijden kan de buitensporige stijl te veel van het goede zijn. Zonder voorkennis zal het twee uur lange, onbehaaglijke hyperventileren weleens kunnen leiden tot een paniekaanval.

On The Silver Globe

On The Silver Globe

Dat de mensheid zijn destructieve natuur onverminderd door zal zetten in de toekomst, laat Zulawski zien in zijn magnum opus On The Silver Globe (Na Srebrnym Globie). Twee astronauten krijgen op hun basis een video in handen waarop te zien is hoe een bevriend ruimteschip een noodlanding maakt op de planeet uit de titel. Slechts enkele astronauten overleven in de woestenij. Bekeken door de lens van de oudste astronaut zien we een filmverslag van een uur over drie generaties en hun primitieve leven aan de rand van het strand. Het aangetaste celluloid toont onrustige, uit de hand gefilmde fragmenten, extra versnipperd door constante jump cuts en extra grotesk dankzij een vervormende groothoeklens. De camera zit midden in de actie, soms met gevaar voor eigen leven zoals tijdens een onverwachte aanval op het kamp van de gestrande aardbewoners waarbij de cameraman omringd wordt door een onontkoombare reeks ontploffingen.

De stam probeert aan de andere kant van de horizon nieuw land te ontdekken, maar slechts één opvarende keert terug, gewond geraakt door de confrontatie met Cherns, een gevleugeld volk met telepathische vermogens. In het tweede deel van de film komt vanuit de Aarde een astronaut poolshoogte nemen op de zilveren planeet. Hij wordt als een god ontvangen in de ondergrondse verblijfplaats van de uitgedijde stam. Terwijl de stam hem aanbidt, krijgt de astronaut religieuze gevoelens voor een gevangen genomen Chern. Deze blasfemie wordt niet getolereerd door de dienstdoende priester en de astronaut wordt gedwongen het leger te leiden in de strijd tegen de Cherns in de ruïnes van hun stad aan de overkant van de zee. Bij zijn terugkeer blijken de machtsverhoudingen bij de thuisblijvers danig gewijzigd en zeker niet in zijn voordeel. Elke ongelovige wordt door de doorgedraaide priester aan de hoogste paal gespietst.

De opnamen van On The Silver Globe werden in de jaren zeventig op last van de Poolse overheid voortijdig gestaakt. Pas tien jaar later kon Zulawksi met het overgebleven filmmateriaal, en aangevuld met hedendaagse beelden vanuit de straten van Warschau, zijn film afmaken. Alle ontbrekende plekken in het verhaal worden door een voice-over toegelicht. De noodgedwongen fragmentarische structuur past goed bij het vervreemdende karakter van het verhaal. On The Siver Globe bevat soms ondoordringbare monologen, gedeclameerd door bewust overdreven acterende personages. Het verhaal is een mythe van Bijbelse proporties, startend bij de verbanning van Adam en Eva uit het Paradijs tot en met de kruisiging van Christus. God is slechts een verdwaalde mens van een andere planeet, kwetsbaar en onzeker en niet opgewassen tegen het geweld van de domme massa.

Door toedoen van de locaties in de duinen en aan het strand oogt het buitensporig expressieve theater van Andrzej Zulawski als Oerolspektakel on speed. De futuristische uitdossing van de astronauten, priesters en Cherns doet denken aan de extravagante kostuums in het werk van Terry Gilliam (met name Brazil en 12 Monkeys). Het is een frappant toeval dat Gilliam in 1940 op exact dezelfde dag is geboren als Zulawski. De subjectieve cameravoering is te vergelijken met de manier van filmen in de meest heftige scènes in Children Of Men, maar dan zonder het gemak van digitale hulpmiddelen. Het gegeven dat de film puur analoog handwerk is, maakt het kunststuk extra indrukwekkend.

The Third Part Of The Night is op dvd te verkrijgen via het Britse label Second Run. De beide overige films kwamen vorig jaar uit via PolArt Distribution/Facets (Regio 1). Update augustus 2023: de drie films zijn ook verkrijgbaar in een gelimiteerde box met vier Blu-rays onder de titel Andrzej Zulawski: Three Films, inclusief de documentaire Escape To The Silver Globe (Kuba Mikurda, 2021).