A Clockwork Orange is Stanley Kubricks controversiële verfilming van de gelijknamige roman van Anthony Burgess. In het verhaal maakt Alex samen met zijn bendeleden in de nabije toekomst de straten van Londen onveilig totdat hij wordt opgepakt en onderworpen aan een wetenschappelijk experiment waarmee zijn gewelddadige neigingen en tegelijk zijn vrije wil worden uitgeschakeld. Zoals in veel films van Kubrick zit A Clockwork Orange vol details en verwijzingen. We hebben er een paar uitgevist en op een rijtje gezet.
Het boek
Anthony Burgess vond het schrijven van A Clockwork Orange (1962) een pijnlijke ervaring. I was trying to exorcise the memory of what happened to my first wife, who was savagely attacked in London during the Second World War by four American deserters, vertelde hij aan Sheila Weller van Village Voice. She was pregnant at the time and lost our child. This led to a dreadful depression, and her suicide attempt. After that, I had to learn to start loving again. Writing that book – getting it all out – was a way of doing it. Burgess was naar eigen zeggen onder invloed van alcohol toen hij het boek schreef en haatte het geweld waar hij over schreef. One feels so responsible putting an act of violence down on paper, you’ve created the act! You might as well have done it! I detest that damn book now.
In het boek is romancier Alexander de schrijver van A Clockwork Orange. Hij en zijn vrouw worden in hun eigen huis op brute wijze aangevallen door een bende. Burgess verplaatst zich in de geest van bendeleider Alex, een intelligente maar gewetenloze jongen die in zijn vrije tijd graag naar Beethoven luistert. Stanley Kubrick maakt in zijn films graag gebruik van het dubbelgangermotief en heeft dat element ook in deze boekverfilming verder uitgewerkt. In A Clockwork Orange is schrijver F. Alexander (Patrick Magee) de dubbelganger van Alex. De namen zijn een eerste indicatie. Auteur Thomas Allen Nelson noemt in zijn boek Kubrick: Inside A Film Artist’s Maze de tegenstellingen die de twee personages aan elkaar linken: jeugd/ouderdom, ‘primitieve’ adolescent/’ontwikkelde’ volwassene, performer/schrijver, visuele verbeelding/verbale manipulatie, Beethoven als inspiratie/Beethoven als versiering (Alexanders’ deurbel bestaat uit de eerste noten van Beethovens vijfde symfonie), viriliteit/impotentie, beweging en dynamiek/traagheid en een zittende houding (achter typemachine en later in een rolstoel).
De casting
The Rolling Stones waren in eerste instantie van plan om A Clockwork Orange te verfilmen. Mick Jagger zou Alex spelen en de overige bandleden zijn droogs. Mick Jagger is overigens wel even te zien in Kubricks film. Zijn portret is zichtbaar op de poster voor de Australische speelfilm Ned Kelly (Tony Richardson, 1970) die in de platenwinkel hangt. De tweede gegadigde voor de verfilming was de Britse regisseur Ken Russell die acteur Oliver Reed gekozen zou hebben voor de rol van Alex. Malcolm McDowell werd door Stanley Kubrick gecast naar aanleiding van zijn hoofdrol in de film If…. (Lindsay Anderson, 1968). If…. is een surrealistische allegorie over een groep studenten die onder aanvoering van Mick Travis (McDowell) in opstand komt tegen het schoolregime. De rebelse film won in 1969 een Gouden Palm. Opvallend detail: in de jury van Cannes zat dat jaar onder meer de Amerikaanse regisseur Stanley Donen, de man die samen met Gene Kelly de musical Singin’ In The Rain (1952) regisseerde. Het liedje Singin’ In The Rain speelt een belangrijke rol in de film A Clockwork Orange.
Malcolm McDowell in If….
Zonder medeweten van Kubrick gaf Lindsay Anderson een regieaanwijzing aan Malcolm McDowell hoe Alex te spelen in A Clockwork Orange. Hij raadde de acteur aan Alex dezelfde houding te geven zoals in de scène in If…. waarin leerling Mick Travis de gymzaal binnenloopt vlak voordat hij een pak slag krijgt van de oudere leerlingen. De acteur moest in If…. regelmatig klappen opvangen. De opnamen van A Clockwork Orange bezorgden hem ook veel fysiek ongemak. Een oog werd beschadigd tijdens de opnamen van de Ludovico technique, naar verluidt verdronk hij bijna in de scène waarin zijn hoofd onder water wordt gehouden en hij brak enkele ribben toen een acteur hem iets te fanatiek aanviel in de scène waarin de ‘genezen’ Alex wordt gepresenteerd aan een select publiek.
Het script
Het script voor A Clockwork Orange was het eerste script van Stanley Kubrick waar hij zonder inbreng van derden aan werkte en als enige zijn naam onder zette. De regisseur gebruikte ook voor het eerst een computer in plaats van een prikbord om de film structuur te geven. A Clockwork Orange begint waar Kubricks vorige film 2001: A Space Odyssee eindigde, met een persoon die recht in de camera kijkt: de Star-Child in 2001 en Alex in A Clockwork Orange. Alex’ blik heeft echter meer overeenkomsten met het luipaard dat in 2001 met zijn glimmende ogen uitkijkt over het woeste landschap in het Pleistoceen en het rode oog van computer HAL die in dezelfde film alles in de gaten houdt op het ruimteschip Discovery One.
De regisseur week niet graag af van zijn scripts, maar stond een paar improvisaties van Malcolm McDowell toe. De acteur kwam met het idee om Singin’ In The Rain te gebruiken tijdens de aanval op de schrijver en zijn vrouw. Ook de manier waarop hij zich in het ziekenhuis door de minister (Anthony Sharp) als een baby laat voeden is volledig geïmproviseerd.
De locaties
Het is voor het eerst dat Kubrick na zijn vertrek uit de Verenigde Staten weer op locatie filmde in plaats van in een studio. De nieuwbouw waar Alex woont, bevindt zich in het Londense Thamesmead. De locatie is later vaker gebruikt, onder meer voor de videoclip bij het nummer Come To Daddy van Aphex Twin. De buitenkant van het huis van schrijver F. Alexander staat in Oxfordshire. Het interieur is een huis in Radlett. De platenzaak is gefilmd in de Chelsea Drugstore waar tegenwoordig een McDonald’s huist. Het verlaten theater waar Alex en zijn droogs vechten met een rivaliserende bende was het podium van The Karsino op Tagg’s Island. Charlie Chaplin heeft ooit in het oude casino opgetreden voordat hij naar Hollywood emigreerde.
Thamesmead Housing Estate (bron: Wikipedia)
Niet alle scènes zijn op locatie opgenomen. In een oud fabrieksgebouw, dat tevens diende als productiehoofdkwartier, werden ruimtes omgebouwd tot de Korova Milkbar, de ontvangstruimte van de gevangenis plus de bespiegelde badkamer en de spiegelhal in het huis van de schrijver.
Opmerkelijke verschijningen
Kunstvoorwerpen
De kunstzinnige witte fallus waar Alex in het gevecht met The Cat Lady zijn opponent mee de hersens inslaat is het beeldhouwwerk Rocking Machine van de Nederlandse kunstenaar Herman Makkink (1937-2013). In de scène worden ook negen schilderijen en het beeldhouwwerk Christ Unlimited van zijn broer Cornelis Makkink (1940-1993) gebruikt.
Het schilderij Seedboxes van Christiane Kubrick
In het huis van de schrijver hangt een schilderij dat is gemaakt door Kubricks vrouw Christiane getiteld Seedboxes. Op de achtergrond in het schilderij staat een tent waar mensen aan het pingpongen zijn, naast schaken een favoriet tijdverdrijf van Stanley Kubrick tussen het filmen door. Het schilderij heeft lang in de eetkamer van de familie Kubrick gehangen. Volgens de website van Christiane Kubrick is het onlangs verkocht voor achtduizend pond.
Acteurs en passanten
David Prowse
Julian, de verzorger van schrijver Alexander, wordt gespeeld door David Prowse. Deze professionele bodybuilder is dezelfde man in het pak van Darth Vader in Stars Wars (George Lucas, 1977). Kubricks dochter Katharina loopt langs in de scène waarin Alex de platenzaak bezoekt.
De platen in de platenzaak
Kubrick had graag een track van Pink Floyds album Atom Heart Mother gebruikt voor de soundtrack, maar dat ging om allerlei redenen niet door. De elpeehoes is wel op twee plekken te zien in de platenzaak waar Alex de twee jongedames tegenkomt die hij mee naar huis neemt. Op de hoes van Atom Heart Mother staat een koe. Het woord koe is in het Russisch korova en dus een verwijzing naar de Korova Milkbar, de favoriete bar van Alex en zijn droogs.
Andere platen die in de winkel liggen zijn de soundtrack van Kubricks eigen 2001: A Space Odyssey (onder meer bij de kassa in de bak met undergroundplaten) en albums van Tim Buckley, Rare Bird, Rare Earth, The Incredible String Band, The Beatles (Magical Mystery Tour), Neil Young en de eerste plaat van de band Chicago. De soundtrack van 2001 staat naast een plaat van John Fahey. Een van de liedjes op Fahey’s album The Transfiguration Of Blind Joe Death is Bicycle Made For Two (Daisy Bell), het liedje dat computer HAL 9000 zingt in zijn laatste scène in 2001: A Space Odyssey. Deze en nog veel meer bijzondere details over de platenzaak vind je op de website van de Britse kunstenaar en vormgever John Coulthart.
Bronnen: de studie Kubrick: Inside A Film Artist’s Maze van Thomas Allen Nelson (Indiana University Press/Bloomington, 1982), de biografie Stanley Kubrick van Vincent LoBrutto (Donald I. Fine Books, 1997), IMDb, Wikipedia en het audiocommentaar op de dvd-uitgaven van A Clockwork Orange en If….