Happy-Go-Lucky
Happy-Go-Lucky is de eerste film van Mike Leigh waarin het hoofdpersonage een onwrikbaar blije kijk op het leven heeft. Poppy blijft lachen, zelfs bij tegenslag, zoals zeer vroeg in de film wanneer haar mooie fiets blijkt gejat. Eerder in het oeuvre van Leigh lachte enkel de toeschouwer (meestal omdat er nauwelijks een andere uitweg was dan de lach) om de weinig florissante uitgangspositie van de hoofdpersonen. Na het voor televisie bewerkte toneelstuk Abigail’s Party (1977) is Leighs debuut Bleak Moments uit 1971 misschien wel het pijnlijkst grappig.
De wereld van de personages is grauw, zowel thuis als op het werk. De stille Sylvia (Anne Raitt) heeft een saai baantje als typiste op een klein kantoor en moet in haar vrije tijd zorgen voor haar geestelijk gehandicapte zusje Hilda (Sarah Stephenson). Het enige lichtpuntje in hun leven lijkt de komst van Norman (Mike Bradwell). De smoezelige en zeer verlegen jongeman verblijft tijdelijk in de garage achter het rijtjeshuis van de zussen. Daar probeert hij in opdracht van vrienden een links familieblaadje te stencilen en vult hij de resterende tijd met het spelen op zijn gitaar en het zingen van primitieve liedjes vol drugsverwijzingen. Sylvia nodigt Norman uit voor een bakkie koffie en ziet Hilda helemaal opleven in de aanwezigheid van de mompelende, stotterende en schutterige jongen.
Sylvia heeft in dezelfde periode een afspraakje met Peter (Eric Allan), een contactgestoorde, humorloze onderwijzer die smoorverliefd op haar is, maar dat niet kan uiten vanwege een totaal gebrek aan communicatievaardigheden (communicatiegebrek en isolatie zijn hoofdthema’s in Bleak Moments). Peter zit in zichzelf opgesloten. Het uitje van Sylvia en Peter wordt daardoor de meest rampzalige en pijnlijke date die ooit op film is vastgelegd. De date van Travis Bickle (Robert De Niro) en Betsy (Cybill Shepherd) in Taxi Driver (Martin Scorsese, 1976) valt daarbij volledig in het niet. Waar je bij andere films zo hard moet lachen dat het pijn doet, is bij Bleak Moments het tegenovergestelde het geval: je lacht omdat het pijn doet naar deze mensen te kijken.
Bleak Moments
Communicatieproblemen vormen ook een belangrijk thema in Happy-Go-Lucky. Groot verschil is dat hoofdpersonage Poppy (Sally Hawkins) zelf geen last heeft van gebrek aan communicatie. Integendeel – de jonge lerares zegt wat ze denkt en is heel eerlijk tegenover anderen, hoe contactgestoord ze soms ook zijn. Poppy is zo krachtig omdat ze in alle omstandigheden haar goede humeur niet verliest en in het bezit is van een positieve blik op de mensheid. Ze zal nooit tegen iemand uitvallen, zelfs op momenten waarop elk ander sterk mens uit zijn slof was geschoten. Een normaal mens zo tijdens de eerste les van rij-instructeur Scott (Eddie Marsan) al tijdens het rijden uit zijn auto zijn gestapt, kwaad en geschokt over zijn brute gedrag, racistische uitspraken en donkere mystieke tendensen. Zo niet Poppy. Ze bewaart haar geduld en probeert van de rijles een levensles te maken voor de gefrustreerde Scott. Ze geeft hem niet zomaar op, net zo min als ze een leerling in haar klas opgeeft die het thuis moeilijk heeft en zich afreageert op zijn medeleerlingen.
Er is nog een derde personage waar Poppy energie insteekt, in een scène die op het eerste oog weinig relevant lijkt. Tijdens een moment van zelfreflectie wandelt Poppy langs de rand van de stad. Van het ene op het andere moment is het laat in de avond. Poppy is ver van haar route verwijderd en belandt op een donker en verlaten industrieterrein. Vanuit de ruïnes van een fabriekscomplex hoort ze vreemd repetitief gezang. Ze zoekt de bron van de stem op en vindt een vuile, bebaarde en verwarde zwerver (Stanley Townsend). Mijn eerste gedachte bij de scène was: wat moet Poppy in deze gevaarlijke omgeving? Als de zwerver kwade bedoelingen heeft, is er niemand nabij om de vrouw te helpen. Dat moet Poppy toch zelf ook heel goed beseffen.
De zwerver is geen vreemde in het werk van Mike Leigh. Zwervers en mentaal afwijkende personages duiken regelmatig op. Norman uit Bleak Moments ziet eruit als iemand die meer op straat leeft dan in ruimtes met een dak boven zijn hoofd. Johnny (David Thewlis) trekt in Naked (1993) tijdens zijn nachtelijke tocht door Londen op met de schreeuwende Schotse zwerver Archie (Ewen Bremner) en het zwerversbestaan is het lot van de labiele ex-student Ricky (Mark Benton) in Career Girls (1997). Waarom de passage met de zwerver in Happy-Go-Lucky geen doodlopend zijpad is, realiseerde ik me pas na afloop van de film. De zwerver is te zien als een mogelijke derde fase in het leven van de moeilijke leerling op Poppy’s school. Als het niet goed komt met de leerling zal hij net zo agressief en in zichzelf gekeerd worden als rij-instructeur Scott en als Scott zijn leven niet kan veranderen zal hij het spoor net zo bijster raken en net zo ver van het dagelijkse leven afwijken als de zwerver.
Een andere reden waarom de scène niet als een loze terzijde gezien moet worden, is de functie die het moment heeft voor het uitdiepen van Poppy’s karakter. Poppy lijkt op het eerste gezicht een spring-in-’t-veld, oppervlakkig misschien en best een beetje een rare meid. Haar ontmoeting met de zwerver geeft haar personage meer ernst en, zoals de recensent in het mei-nummer van Sight & Sound opmerkt, ook een onvermoede schaduwzijde. De scène verrijkt haar personage, geeft Poppy diepgang.
Mike Leigh bewandelt vaker zijpaden die op het eerste oog weinig ter zake lijken te doen. Zo krijgt Maurice (Timothy Spall) diepgang in een terzijde in Secrets & Lies (1996), wanneer hij een confrontatie heeft met een oud-collega (Ron Cook) die werkloos is en jaloers op de voorspoedige carrière van fotograaf Maurice. Deze confrontatie is het enige moment waarin we de sterke en doortastende zijde van Maurice meemaken. In het recent verschenen boek Mike Leigh On Mike Leigh (door Amy Raphael samengesteld uit lange interviewsessies met Leigh) blijkt dat Leigh heeft moeten knokken voor het behoud van genoemde scène. De Franse financiers wilden deze, en een andere scène, uit de film halen because they felt them redundant to the plot. This massive stand-off quickly became very acrimonious. They wanted to wash their hands of the film. They were even keen to sell it and banned us from submitting it to Cannes. Na twee succesvolle voorvertoningen was het enthousiasme bij het testpubliek en bij Amerikaanse distributeurs zo groot dat de financiers de scène uit eindelijk met rust lieten. Leigh: Eventually they backed down and we went to Cannes, where we won the Palme d’Or, thank you very much. They did apologise.
Helaas bleek een paar jaar geleden op een klein festival in Umbria dat niet alle kopieën van Secrets & Lies ongeschonden zijn gebleven. They screened an old Italian distribution print of the film and those same two scenes were missing. The Italians had done the same thing and I didn’t know! Mike Leigh On Mike Leigh staat vol dit soort verhelderend anekdotes en gedetailleerde achtergronden bij alle films die Leigh heeft gemaakt tot aan Happy-Go-Lucky. Nog niet eerder werden de geheimen van Leighs werkmethode (films ontwikkelen zich tijdens maandenlange improvisatiesessies) zo dicht genaderd. De humor van Mike Leigh maakt het boek extra prettig leesbaar.
Bleak Moments is dit jaar in Engeland eindelijk op dvd uitgebracht. Helaas zonder ondertiteling waardoor nog steeds delen van de dialoog moeilijk zijn te volgen. Laat je dat niet afschrikken. Als je eenmaal door de eerste tien minuten heen bent, gaat het wel weer en zul je zeker gebiologeerd en geamuseerd raken door het falen van intermenselijke communicatie. Mike Leigh geeft zelf een zeer informatief commentaar.